ZNIESIENIE WSPÓŁWŁASNOŚCI
Własność tej samej rzeczy może przysługiwać niepodzielnie kilku osobom. Taki stan rzeczy nazywamy współwłasnością. Współwłaścicieli mogą mieć zarówno ruchomości (np. samochody), jak i nieruchomości (działki, domy, mieszkania). W polskim prawie wyróżnia się współwłasność w częściach ułamkowych oraz współwłasność łączną. Pierwszy z wymienionych rodzajów charakteryzuje się tym, że współwłaściciele mają określone ułamkiem udziały w rzeczy wspólnej. Współwłasność łączna jest bezudziałowa i może powstać tylko w określonych sytuacjach. Najczęściej występującymi formami współwłasności łącznej są wspólność majątkowa małżeńska małżonków oraz majątek wspólny wspólników spółki cywilnej. W niniejszym wpisie skupimy się na współwłasności ułamkowej oraz nieodpłatnym zniesieniu współwłasności.
Nie zawsze istnienie współwłasności jest stanem pożądanym przez wszystkich współwłaścicieli. Każdy ze współwłaścicieli może żądać zniesienia współwłasności. Zniesienie współwłasności może nastąpić na drodze postępowania sądowego lub mocą zawartej umowy.
Umowne zniesienie współwłasności nieruchomości wymaga dla swej ważności formy aktu notarialnego. Zniesienie współwłasności u notariusza możliwe jest w każdym czasie. Współwłaściciele mogą wybrać dowolnego notariusza. Jedynym warunkiem umownego zniesienia współwłasności, jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. W razie braku takiej zgody, pozostaje postępowanie sądowe.
Istnieją trzy podstawowe sposoby zniesienia współwłasności:
- podział fizyczny rzeczy wspólnej,
- przyznanie rzeczy jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych,
- sprzedaż rzeczy wspólnej.
Jednakże, współwłasność można również znieść nieodpłatnie, tj. bez żadnych spłat i dopłat. Na poniższym przykładzie wyjaśnię na czym polega nieodpłatne zniesienie współwłasności.
Jeżeli samochód o wartości 100.000 zł ma czworo współwłaścicieli, lecz ich wolą jest aby wyłączna własność tego samochodu przypadła jednemu z nich, mogą albo darować mu swoje udziały w samochodzie, albo znieść współwłasność. W przypadku zniesienia współwłasności, co do zasady, współwłaścicielom, którzy przekazują swoje udziały, przysługiwałaby spłata w wysokości adekwatnej do wartości pojazdu i posiadanego udziału w prawie własności, czyli po 25.000 zł dla każdego ze współwłaścicieli, którzy przekazują swoje udziały w pojeździe. Mogą oni jednak zrezygnować z przysługującej im spłaty i dobrowolnie nie otrzymać żadnej równowartości przekazywanego udziału. Takie zniesienie współwłasności nazywamy nieodpłatnym.
Darowizna
Oczywiście, każdy ze współwłaścicieli może swobodnie rozporządzać swoim udziałem w rzeczy wspólnej. Może go więc sprzedać lub darować, a prawa do rozporządzania udziałem nie można wyłączyć. Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Przedmiotem darowizny mogą być tak nieruchomości, jak i rzeczy ruchome oraz, jak wskazano wyżej, udziały w tych rzeczach. W przypadku darowizny, oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Jednakże umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. Niezależnie jednak od powyższego, umowa darowizny nieruchomości musi być zawarta w formie aktu notarialnego.
Dochodzimy zatem do wniosku, że współwłaściciel rzeczy wspólnej, w określonych sytuacjach, ma wybór. Darowizna czy zniesienie współwłasności?
Darowizna czy zniesienie współwłasności?
Nie istnieje prosta odpowiedź na pytanie: co lepsze darowizna czy zniesienie współwłasności. To zależy od okoliczności i woli stron.
Po pierwsze, nie we wszystkich sytuacjach darowiznę można zastąpić nieodpłatnym zniesieniem współwłasności. Oczywiście, nieodpłatne zniesienie współwłasności można rozpatrywać tylko, jeżeli jeden ze współwłaścicieli rzeczy wspólnej (objętej współwłasnością) zechce przenieść własność przysługującego mu udziału w rzeczy wspólnej na innego współwłaściciela. W sytuacji, gdy współwłaściciel będzie chciał nieodpłatnie przenieść własność przysługującego mu udziału w rzeczy wspólnej na osobę trzecią, która współwłaścicielem nie jest, zniesienie współwłasności nie będzie dopuszczalne. Podobnie, jeżeli jedyny właściciel rzeczy (nieruchomości czy też nie), chce nieodpłatnie przenieść własność tej rzeczy na inną osobę, nie będzie mógł skorzystać ze zniesienia współwłasności; pozostanie darowizna. Zasada jest więc taka, że ze zniesienia współwłasności, mogą korzystać wyłącznie współwłaściciele rzeczy wspólnej między sobą. To nie wyklucza jednak poczynienia darowizny pomiędzy nimi.
Jeżeli zaś przeniesiona ma być własność rzeczy nieobjętej współwłasnością lub udział we współwłasności ma być przeniesiony na osobę trzecią (nie innego współwłaściciela) – strony będą musiały skorzystać z umowy darowizny.
Nieodpłatne zniesienie współwłasności a darowizna, to nie jest ta sama czynność prawna i różne mogą być ich skutki w różnych obszarach prawa.
Podatki
Darowizna, co do zasady, podlega opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn lub przynajmniej zgłoszeniu jej do Urzędu Skarbowego.
Nie zapłacą podatku od darowizny obdarowani, którzy są wobec darczyńcy małżonkiem, zstępnym, wstępnym, pasierbem, rodzeństwem, ojczymem albo macochą, o ile w terminie 6 miesięcy darowiznę zgłoszą do Urzędu Skarbowego. W przypadku darowizny dokonanej bez formy aktu notarialnego, termin zgłoszenia liczy się od chwili spełnienia przyrzeczonego świadczenia. W przypadku darowizny nieruchomości obowiązek zgłoszenia nie występuje, ponieważ czyni to z urzędu notariusz. Nie trzeba również zgłaszać darowizny, której wartość nie przekracza łącznie kwoty 9637 zł (od tej samej osoby, w okresie 5 lat). Darowiznę zgłasza się do Urzędu Skarbowego na urzędowym druku SD-Z2. Formularz uzupełnia się danymi dotyczącymi m.in. przedmiotu i wartości darowizny.
Jeżeli już jednak darowizna podlega opodatkowaniu, wysokość podatku ustala się w zależności od grupy podatkowej, do której zaliczony jest obdarowany. Zaliczenie do grupy podatkowej następuje według osobistego stosunku obdarowanego do darczyńcy. Do poszczególnych grup podatkowych zalicza się: 1) do grupy I – małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów; 2) do grupy II – zstępnych rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępnych i małżonków pasierbów, małżonków rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonków rodzeństwa małżonków, małżonków innych zstępnych; 3) do grupy III – innych nabywców.
W zależności od wymienionej grupy podatkowej różnią się także kwoty darowizny, zwolnione od opodatkowania. Jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do I grupy podatkowej opodatkowaniu nie będzie podlegała darowizna nie przekraczająca 9637 zł. Dla drugiej grupy będzie to kwota 7276 zł, a dla trzeciej 4902 zł.
Nieodpłatne zniesienie współwłasności, co do zasady, również podlega opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn. Podatku nie zapłacą jednak osoby zaliczone do tzw. „zerowej” grupy podatkowej, o ile darowiznę zgłoszą do urzędu skarbowego. Procedura zgłoszenia wygląda tak, jak w przypadku darowizny. Przepisy prawa podatkowego zrównują więc w zasadzie darowiznę i nieodpłatne zniesienie współwłasności.
Skutki podatkowe odpłatnego zniesienia współwłasności będą jednak zgoła inne.
Możliwości wzruszenia umowy darowizny i zniesienia współwłasności
Przepisy kodeksu cywilnego dopuszczają możliwość odwołania darowizny jeżeli obdarowany dopuścił się wobec darczyńcy tzw. rażącej niewdzięczności. Kodeks cywilny nie definiuje tego pojęcia. Dlatego, każdorazowo to sąd ocenia, czy dane zachowanie obdarowanego można poczytywać jako rażącą niewdzięczność, czy też nie. Na tym gruncie został już wykształcony bardzo bogaty dorobek orzecznictwa, i tak, przykładowo, rażącą niewdzięcznością może być podstępne nadużycie zaufania darczyńcy przez obdarowanego, ale nie będzie nią zdrada małżeńska dokonana przez obdarowanego względem córki darczyńców.
Choć wprawdzie nie istnieje analogiczny przepis, pozwalający w podobnych okolicznościach odwołać czynność prawną polegającą na zniesieniu współwłasności, to jednak w orzecznictwie sądów upowszechnił się pogląd, że umowa obejmująca zniesienie współwłasności nieruchomości w wyniku nieodpłatnego przeniesienia przez jednego ze współwłaścicieli udziałów we współwłasności na drugiego współwłaściciela może być kwalifikowana jako umowa darowizny i mają do niej zastosowanie także przepisy o odwołaniu darowizny.
Tak do umowy darowizny, jak i do umowy nieodpłatnie znoszącej współwłasność można stosować ogólne przepisy dotyczące wad oświadczenia woli. Przykładowo zatem, jeżeli jedna ze stron umowy złożyła oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mogła się ona obawiać, iż jej samej lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Bezwzględnie nieważne będzie np. oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
Także pod tym względem darowizna i nieodpłatne zniesienie współwłasności bardzo się do siebie zbliżają.
Dziedziczenie
Otrzymane od spadkodawcy darowizny mają wpływ tak na wysokość zachowku uprawnionych osób, jak i na dział spadku.
Zachowek to instytucja ochrony niektórych spadkobierców, aby otrzymali należną im część spadku. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się zachowek o wartości połowy wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli uprawniony jest małoletni albo trwale niezdolny do pracy – zachowek wynosi 2/3. Obliczając wartość zachowku, do spadku dolicza się darowizny. Poczynione za życia spadkodawcy darowizny będą zatem najczęściej zwiększały wartość zachowku należnego uprawnionym.
W zakresie działu spadku, natomiast, jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. W praktyce działa to w ten sposób, że jeżeli dział spadku następuje pomiędzy zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, do całej wartości spadku dodaje się wartość darowizn, następnie oblicza się schedę spadkową każdego spadkobiercy (należną mu wartość majątku spadkowego), a następnie każdemu spadkobiercy odlicza się wartość już otrzymanej darowizny.
Jeżeli więc spadek o wartości 160.000 złotych dziedziczy czworo spadkobierców, każdy w części ¼, a jeden z nich otrzymał jeszcze za życia spadkodawcy darowiznę o wartości 40.000 zł, to scheda spadkowa każdego ze spadkobierców będzie wynosiła 50.000 zł (200.000 zł x ¼), ale ten ze spadkobierców, który otrzymał darowiznę, dostanie ze spadku tylko 10.000 zł, ponieważ pozostałe 40.000 zł otrzymał już wcześniej w formie darowizny. Spadkodawca może wyłączyć obowiązek zaliczenia darowizny na schedę spadkową. Jeśli jednak tego nie uczyni, darowizna będzie miała ogromny wpływ na dział spadku i wartość otrzymywanego przez spadkobierców majątku spadkowego.
Przepisy kodeksu cywilnego wprost wskazują, że zaliczeniu na potrzeby określenia wysokości zachowku i schedy spadkowej podlegają wyłącznie darowizny. Rzeczywiście, większość sądów uznaje, że inne nieodpłatne świadczenia temu zaliczeniu nie podlegają. Jest to jednak przedmiot sporu i niektóre sądy przyjmują jednak, że zaliczeniu podlegają wszystkie nieodpłatne świadczenia spadkodawcy, nie tylko darowizny. Ten nurt jest coraz silniejszy i tłumaczy się go koniecznością ochrony interesów spadkobierców. Dlatego też, choć przepisy wprost nakazują zaliczać tylko darowiznę, to jednak nie można być pewnym, iż nieodpłatne zniesienie współwłasności nie zostanie zaliczone na poczet zachowku czy schedy spadkowej.
Podsumowanie
Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie co lepsze darowizna czy zniesienie współwłasności. Nieodpłatne zniesienie współwłasności a darowizna są instytucjami do siebie bardzo zbliżonymi. Nie zawsze jednak da się je stosować zamiennie.
Nieodpłatne zniesienie współwłasności będzie możliwe tylko pomiędzy współwłaścicielami rzeczy wspólnej. Przedmiotem darowizny może być natomiast cała rzecz, ale też udział w rzeczy wspólnej. Z pewnością skutki prawne dokonania darowizny będę łatwiejsze do przewidzenia, ponieważ są wprost uregulowane przez obowiązujące przepisy. W kontekście skutków prawnych nieodpłatnego zniesienia współwłasności, większe znacznie ma orzecznictwo. Przepisy prawa podatkowego wprost wskazują na nieodpłatne zniesienie współwłasności jako podstawę opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn, jednak prawo cywilne oddaje dużą swobodę sądom w kształtowaniu skutków prawnych takiej czynności. Każdą sprawę należy oceniać indywidualnie i ostrożnie decydować o wyborze pomiędzy darowizną a nieodpłatnym zniesieniem współwłasności.
