Postępowania w sprawach o dział spadku bywają jednymi z najbardziej skomplikowanych postępowań sądowych. Spadkobiercy często są sobą silnie skonfliktowani. Nie są zgodni tak co do składu spadku, jak i wartości poszczególnych składników oraz sposobu dokonania działu. Z chwilą śmierci spadkodawcy, jego spadkobiercy stają się współwłaścicielami całego majątku wchodzącego w skład spadku. Często powoduje to między spadkobiercami dodatkowe spory co do zarządu tym majątkiem, czy też ponoszenia kosztów jego utrzymania. Dział spadku ma za cel zniesienie tego stanu rzeczy poprzez przyznanie konkretnych składników majątku spadkowego na własność poszczególnym spadkobiercom.
Dział spadku zawsze musi być poprzedzony prawomocnym postanowieniem sądu o stwierdzeniu nabycia spadku albo sporządzonym przez notariusza aktem poświadczenia dziedziczenia. Dział spadku musi bowiem odnosić się do części, w jakiej spadek nabyli poszczególni spadkobiercy. Przykładowo, jeżeli spadek nabyło czterech spadkobierców, każdy w części po ¼, to każdy z tych spadkobierców będzie mógł w postępowaniu o dział spadku żądać przyznania na swoją własność składników o wartości odpowiadającej 25% wartości całego spadku. Jeżeli na rzecz jednego spadkobiercy przypadłyby składniki o większej wartości niż jego udział w majątku spadkowym, byłby on zobowiązany do poczynienia odpowiednich spłat na rzecz innych spadkobierców. W tym zakresie sprawy o dział spadku wykazują bardzo duże podobieństwo do spraw o podział majątku po rozwodzie.
I. SĄDOWY DZIAŁ SPADKU
W sprawach o dział spadku orzeka zawsze sąd rejonowy, niezależnie od wartości przedmiotów wchodzących w skład masy spadkowej. Każde postępowanie sądowe inicjuje wniosek o dział spadku. Uprawnienie do złożenia wniosku o podział spadku w sądzie ma każdy ze spadkobierców. Do wniosku o dział spadku w sądzie jakie dokumenty należy załączyć zależy od składu spadku. Niektóre załączniki są jednak obligatoryjne. Zawsze we wniosku o dział spadku należy powołać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia oraz spis inwentarza, jak również podać, jakie spadkodawca sporządził testamenty, gdzie zostały złożone i gdzie się znajdują. Współspadkobiercy powinni także podać sądowi swój wiek, zawód, stan rodzinny oraz dane co do swych zarobków i majątku, a także zarobków i majątku małżonka, wyjaśnić, w jaki sposób korzystali ze spadku dotychczas, jak również podać inne okoliczności, które mogą mieć wpływ na rozstrzygnięcie, co każdy ze współspadkobierców ma otrzymać ze spadku.
Skład i wartość spadku ulegającego podziałowi ustala sąd. W tym zakresie Sąd ma szeroko idące kompetencje. Może zobowiązywać strony do złożenia odpowiednich dokumentów oraz zwracać się do dowolnych instytucji (banków, urzędów, itd.) o udzielenie stosownych informacji, istotnych dla sprawy. Jeśli w skład spadku wchodzą nieruchomości, ich wyceny powinien dokonać biegły, któremu nadano uprawnienia rzeczoznawcy majątkowego. Powoływanie biegłego następuje najczęściej, jeśli strony nie są zgodne co do wartości określonego składnika majątku. Nawet jednak w przypadku zgodnego oświadczenia spadkobierców o wartości danego składnika spadku, Sąd może tę wartość sprawdzić, jeśli poweźmie wątpliwości co do rzeczywistej wartości tego składnika. Wartość poszczególnych przedmiotów określa się według cen rynkowych uzyskiwanych w obrocie cywilnoprawnym. Przy szacowaniu składników należy uwzględniać ich obciążenia oraz ograniczenia w zakresie eksploatacji.
Następnie, po ustalenia składu i wartości spadku, sąd decyduje w jaki sposób dokonać działu spadku. Podział spadku przez sąd zależy od wielu faktów, w tym składu masy spadkowej. Jeżeli wchodzą do niej nieruchomości, podział zależy od ich: przeznaczenia, dotychczasowego sposobu wykorzystania, uzasadnionych potrzeb uczestników postępowania, a także ich możliwości finansowych, co jest istotne w razie potrzeby zasądzenia spłaty lub dopłaty. Decydując zatem o sposobie działu spadku Sąd bierze pod uwagę uzasadnione interesy wszystkich stron postępowania. Trzeba też dodać, że dokonując działu spadku, sąd powinien – co do zasady – kierować się wolą spadkodawcy co do sposobu działu majątku spadkowego, choć nie jest wolą taką związany.
Jeżeli strony nie są zgodne co do sposobu działu spadku, a możliwy jest dział spadku w naturze, Sąd powinien go dokonać w ten właśnie sposób. Przykładowo więc, jeżeli w skład spadku wchodzi dom jednorodzinny, który można podzielić na dwa niezależne lokale, ten właśnie sposób działu spadku powinien być brany pod uwagę w pierwszej kolejności. Jeżeli ten podział nie będzie w pełni odpowiadał wartości udziałów w spadku, sąd zasądza odpowiednią dopłatę na rzecz pozostałych spadkobierców. Możliwa jest również sytuacja, w której Sąd dojdzie do przekonania, że bardziej właściwe będzie przyznanie określonego składnika na wyłączną własność jednego ze spadkobierców, z obowiązkiem dokonania spłaty na rzecz pozostałych. Trzecim sposobem dokonania działu spadku jest sprzedaż określonych składników masy spadkowej. Ten sposób najczęściej będzie miał miejsce, gdy żaden ze spadkobierców nie będzie zainteresowany nabyciem danego składnika na własność lub żadnego ze spadkobierców nie będzie stać na poczynienie odpowiednich spłat.
II. DZIAŁ SPADKU W SĄDZIE ILE TRWA
Sądowe postępowanie o dział spadku jest postępowaniem długotrwałym, a strony muszą uzbroić się w cierpliwość. Generalna zasada jest taka, że im więcej majątku spadkowego i im więcej spadkobierców, tym postępowanie trwa dłużej. W razie braku porozumienia spadkobierców (a tak w przypadku postępowania sądowego jest najczęściej), sąd w pierwszej kolejności ustala, co wchodziło w skład spadku, wycenia majątek spadkowy a później decyduje o sposobie działu. Wycena majątku odbywa się najczęściej poprzez przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego. W większości przypadków, każdy ze spadkobierców powołuje nadto swoich świadków. Nierzadko, skomplikowane postępowania o podział spadku przez sąd trwają nawet 5 lat i więcej i to tylko w pierwszej instancji. W tym czasie sąd wyznacza rozprawy celem przesłuchania świadków i stron oraz powołuje biegłych w celu wyceny majątku spadkowego. Im więcej majątku spadkowego, tym więcej opinii i dłuższy czas oczekiwania. Na jedną opinię biegłego, nierzadko czeka się wiele miesięcy. Do tego, Sąd musi rozpoznać inne wnioski stron, które mogą być zgłoszone w postępowaniu o dział spadku. Długość trwania postępowania zależy też od okoliczności, na które spadkobiercy nie mają wpływu. Jedni sędziowie są bardziej obciążeni pracą, inni mniej i będą częściej wyznaczali rozprawy. Niektórzy biegli szybciej przygotowują opinię, a inni wolniej. Nie zawsze też świadkowie stawiają się na pierwsze żądanie sądu i trzeba rozprawę odraczać, celem ich przesłuchania. Nie został określony maksymalny czas trwania tego rodzaju sprawy. Sprawa więc zakończy się, po rozpoznaniu przez sąd wszystkich wniosków stron oraz zakończeniu postępowania dowodowego. Jeżeli spadkobiercom bardzo zależy na sprawnym dziale spadku, warto uczynić niewielkie ustępstwa, aby osiągnąć porozumienie. Oczywiście jednak, w razie nieprzejednanej postawy pozostałych spadkobierców, porozumienie nie może być osiągnięte za wszelką cenę, przy całkowitej rezygnacji ze swoich racji. Wtedy jednak pozostaje postępowanie sądowe, a dział spadku w sądzie ile trwa, zależy od wielu, wyżej opisanych czynników.
III. DZIAŁ SPADKU U NOTARIUSZA
Sądowy dział spadku to często ostateczność. W dużej liczbie spraw spadkobiercom udaje się jednak osiągnąć porozumienie co do sposobu działu spadku. W takim wypadku spadkobiercy nie muszą angażować sądu. Mogą wybrać umowny dział spadku. Jeżeli w skład spadku nie wchodzi żadna nieruchomość, wystarczy zwykła forma pisemna. Dział spadku u notariusza staje się koniecznością, jeżeli spadkodawca pozostawił dom, działkę czy mieszkanie. Strony mogą wybrać dowolnego notariusza. Nawet jednak, jeśli umowa o dział spadku nie wymaga formy aktu notarialnego, warto skorzystać z pomocy adwokata czy radcy prawnego. Odpowiednie sformułowanie umowy o dział spadku ma bowiem bardzo duże znaczenie, a tego rodzaju umowa może wywoływać daleko idące skutki. Warto, aby została prawidłowo przygotowana. Jeżeli jednak spadkobiercy nie osiągnęli porozumienia, pozostaje im dział spadku w sądzie brak zgody któregokolwiek ze spadkobierców przekreśla bowiem możliwość dokonania umownego działu spadku.
IV. KOSZTY
Postępowania w sprawach o dział spadku bywają kosztowne. Jeśli chodzi o podział spadku w sądzie koszty potrafią być liczone w tysiącach złotych. Poza opłatą od wniosku, należy liczyć się z kosztami biegłych sądowych, którzy wyceniają poszczególne składniki spadku oraz wynagrodzeniem pełnomocników. O tym, kto ponosi koszty działu spadku w dużej mierze decydują okoliczności konkretnej sprawy. Postępowanie sądowe o dział spadku jest tzw. postępowaniem nieprocesowym, a w takim przypadku zasadą jest, iż każdy uczestnik ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie. Często sądy dzielą koszty postępowania sądowego pomiędzy wszystkich uczestników stosownie do ich udziałów w majątku spadkowym. Jeżeli strony decydują się na dział spadku u notariusza koszty takiego działu będą obejmowały przede wszystkim taksę notarialną, której wysokość zależy od wartości dzielonego spadku. W takim wypadku strony mogą między sobą ustalić, kto ponosi koszty sporządzenia aktu. Najczęściej decydują się na uiszczenie kosztów z majątku spadkowego, bądź dzielą koszty notariusza pomiędzy siebie.
