Zachowek to instytucja prawa spadkowego mająca na celu zabezpieczenie interesów najbliższych członków rodziny spadkodawcy, którzy mogą zostać pominięci w dziedziczeniu. Są jednak sytuacje, w których spadkodawca lub spadkobiercy testamentowi oraz osoby obdarowane mogą chcieć ograniczyć obowiązek wypłaty zachowku. W tym artykule przedstawimy sposoby, jak można obronić się przed zachowkiem i jakie kroki podjąć, aby zminimalizować ryzyko jego roszczenia. Z niektórych narzędzi wymienionych w tym tekście skorzystać może wyłącznie spadkodawca jeszcze za życia, chcąc uchronić swoich spadkobierców lub obdarowanych przed roszczeniem zachowkowym. Istnieją jednak również sposoby obrony przed roszczeniem o zachowek, z których korzystać mogą osoby zobowiązane do jego wypłaty na etapie postępowania sądowego.
Wydziedziczenie
Jednym z najskuteczniejszych sposobów na obronę przed zachowkiem jest wydziedziczenie osoby uprawnionej do zachowku. Wydziedziczenie polega na pozbawieniu danej osoby prawa do zachowku w testamencie. Aby wydziedziczenie było skuteczne, muszą być spełnione pewne warunki. Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Spadkodawca musi wskazać w testamencie konkretne powody wydziedziczenia, takie jak rażące zaniedbanie obowiązków rodzinnych, popełnienie przestępstwa przeciwko spadkodawcy lub inne naganne zachowania. Im bardziej konkretne wskazanie przyczyny, tym większa szansa na skuteczną obronę przed zachowkiem. Osoba wydziedziczona nie musi bowiem zgadzać się z treścią testamentu. Może twierdzić, że powody wydziedziczenia nie były rzeczywiste i wydziedziczenie pozostaje nieważne. Wówczas to Sąd tę kwestię rozstrzyga. Trzeba jednak pamiętać o tym, że wydziedziczenie, nawet jeśli jest skuteczne, nie obejmuje zstępnych osoby wydziedziczonej. Jeśli więc wydziedziczony posiadał potomstwo, to temu potomstwu roszczenie o zachowek będzie przysługiwało.
Zawarcie umowy o zrzeczenie się dziedziczenia
Spadkodawca może zawrzeć ze spadkobiercą ustawowym umowę o zrzeczenie się dziedziczenia. Umowa taka może dotyczyć całości spadku, ale może także ograniczać się tylko do zrzeczenia się prawa do zachowku w całości lub w części. Jeśli strony nie postanowią inaczej, taka umowa spowoduje, że prawo do zachowku utracą także zstępni osoby zrzekającej się (czyli dzieci, wnuki itp.). Umowa musi być zawarta w formie aktu notarialnego. Jeśli strony nie zachowają tej formy, umowa będzie nieważna. Nieważne będzie też jednostronne oświadczenie spadkobiercy o tym, że zrzeka się dziedziczenia. Musi być zachowana forma dwustronnej umowy zawieranej pomiędzy spadkodawcą, a spadkobiercą.
Darowizny na rzecz innych osób
Niezwykle często spotykamy próby obejścia przepisów o zachowku poprzez czynienie przez spadkodawców jeszcze za życia darowizn na rzecz różnych osób. Nie zawsze jednak jest to sposób skuteczny. Zasadą jest bowiem, że darowizny uwzględnia się przy obliczaniu zachowku. Zasada ta doznaje jednak pewnych wyjątków.
Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Jeśli darowizna nastąpiła na rzecz spadkobiercy albo osoby uprawnionej do zachowku, dolicza się ją do zachowku niezależnie od tego, kiedy została uczyniona. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Umowa Dożywocia
Umowa dożywocia to kolejny sposób na ochronę majątku przed roszczeniami o zachowek. Polega ona na przekazaniu nieruchomości w zamian za dożywotnie utrzymanie przez osobę, na rzecz której nieruchomość została przeniesiona. Nieruchomość przekazana w ramach umowy dożywocia nie zostaje przekazana nieodpłatnie, zatem umowy takiej nie poczytuje się jako darowizny i wartości przekazanej nieruchomości nie uwzględnia się przy obliczaniu zachowku.
Odroczenie płatności zachowku, rozłożenie na raty oraz obniżenie zachowku
Jeżeli wszystkie inne przesłanki wypłaty zachowku zostały wypełnione, osobie zobowiązanej pozostaje jeszcze jedna możliwość. W postępowaniu sądowym może ona powoływać się także na względy słusznościowe i zasady współżycia społecznego. Sąd, określając termin płatności oraz wysokość zachowku może wziąć pod uwagę sytuację osobistą i majątkową stron, a także wszystkie inne okoliczności konkretnej sprawy, które mogą przemawiać za tym, że zachowek w nominalnej wysokości nie jest stronie uprawnionej należny.
Obrona przed zachowkiem wymaga odpowiedniego planowania i znajomości przepisów prawa spadkowego. Wydziedziczenie, zrzeczenie się dziedziczenia, darowizny czy umowa dożywocia to tylko niektóre z metod, które mogą pomóc w ograniczeniu lub wyeliminowaniu obowiązku wypłaty zachowku. Warto skonsultować swoje plany z prawnikiem specjalizującym się w prawie spadkowym, aby mieć pewność, że wszystkie działania są zgodne z prawem i skutecznie chronią majątek przed roszczeniami.
