Przyjęcie lub odrzucenie spadku to decyzja bardzo doniosła. Każdy spadek można odrzucić. Osoba odrzucająca spadek traci wszystkie prawa do niego. Z drugiej jednak strony zwolniona jest z odpowiedzialności za długi spadkowe. W przypadku istotnego zadłużenia spadkodawcy i braku posiadania przez niego majątku, decyzja o odrzuceniu spadku wydaje się być naturalna. Są jednak, oczywiście, w tym zakresie pewne obostrzenia.
Dziedziczenie może odbywać się na podstawie testamentu, lub, jeżeli spadkodawca nie pozostawił po sobie żadnego ważnego testamentu, na podstawie ustawy (dziedziczenie ustawowe). Co istotne, odrzucić można nie tylko spadek, do którego zostało się powołanym w testamencie, ale też taki, który jest należny z ustawy. Nie można nikogo zmusić do przyjęcia i objęcia spadku. Wątpliwości Klientów często budzi to, czy można odrzucić spadek w części. Gdyby istniała taka możliwość, w zasadzie wszyscy spadkobiercy korzystaliby z niej, przyjmując cały majątek, a rezygnując z odpowiedzialności za długi. Co do zasady jednak takiej możliwości nie ma i nie można zdecydować o tym, że w części spadek się przyjmuje, a w części odrzuca. Pewnym wyjątkiem od tej reguły jest możliwość odrzucenia spadku należnego z testamentu, ale przyjęcie go z ustawy. Takie rozwiązanie jest dopuszczalne i w niektórych sytuacjach może być dla spadkobiercy korzystne. Są też inne wyjątki od tej reguły, jednak najistotniejsze z punktu widzenia najczęściej zadawanych nam pytań pozostaje, że nie jest dopuszczalne rozgraniczenie praw od obowiązków, tj. przyjęcie spadku co do majątku, a odrzucenie co do długów.
Odrzucić spadek można na dwa sposoby, w drodze oświadczenia złożonego przed sądem albo przed notariuszem. Obie drogi są równie skuteczne i odrzucenie spadku u notariusza wywoła dokładnie ten sam skutek, co odrzucenie spadku w sądzie. Jeżeli chodzi o odrzucenie spadku u notariusza jakie dokumenty należy notariuszowi okazać zależy już ściśle od notariusza i okoliczności sprawy. Najczęściej notariusz wymaga okazania skróconego odpisu aktu zgonu spadkodawcy oraz informacji o pozostałych spadkobiercach (czy to ustawowych, czy testamentowych). Wniosek do sądu o przyjęcie oświadczenia o odrzuceniu spadku podlega opłacie sądowej w kwocie 100 zł. Taksa notarialna za przyjęcie takiego oświadczenia wynosi 50 zł, jednak do tej kwoty należy dodać podatek VAT oraz opłatę za wypisy. W praktyce więc oświadczenie o odrzuceniu spadku nie jest bardzo kosztowne, niezależnie od wybranej drogi.
Niezwykle istotne jest to, kto dziedziczy po odrzuceniu spadku przez tych, którzy do spadku powołani byli w pierwszej kolejności. To z kolei zależy od tego, czy osoba odrzucająca spadek, była do niego powołana w testamencie, czy też z mocy ustawy.
Jeżeli spadkodawca pozostawił po sobie testament i do testamentu powołał jedną osobę, w razie odrzucenia spadku przez tę osobę, dochodzi do dziedziczenia ustawowego. Podobnie będzie w przypadku, gdy do spadku powołał większą liczbę spadkobierców i wszyscy odrzucili spadek. Jeżeli jednak spadkodawca do testamentu powołał więcej niż jedną osobę, ale tylko niektórzy odrzucili spadek, zastosowanie znajdzie instytucja tzw. przyrostu, tj. ta część spadku, która przypadłaby osobie, która spadek odrzuciła, powiększa udział spadkowy tych, którzy spadek przyjęli.
W przypadku spadkobrania ustawowego, jeżeli spadkobierca zdecyduje się na odrzucenie spadku kolejność dziedziczenia, co do zasady, zostanie zachowana tak, jakby nie dożył on otwarcia spadku. Przykładowo, jeżeli do spadku z ustawy powołane było trojga rodzeństwa i jedno z nich spadek odrzuci, jego część przypadnie jego dzieciom w częściach równych. Odrzucenie spadku przez rodziców, nie powoduje automatycznego odrzucenia spadku przez dzieci. Jeżeli dzieci są pełnoletnie, mogą samodzielnie odrzucić spadek. Większy problem stanowi odrzucenie spadku przez małoletniego. Jak wiadomo, również małoletnie dzieci mogą dziedziczyć. Jeżeli jednak rodzice uważają, że nabycie przez nie spadku nie byłoby zgodne z ich interesem, powinni złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku także w imieniu małoletnich dzieci – o czym bardzo często zapominają. Jednakże ocena, czy odrzucenie spadku będzie zgodne z dobrem dziecka nie należy wyłącznie od rodziców. Rodzice, przed złożeniem oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu dziecka, muszą wystąpić z wnioskiem do sądu opiekuńczego o wyrażenie zgody na wykonanie takiej czynności. W toku postępowania sądowego sąd bada, czy odrzucenie spadku rzeczywiste będzie zgodne z interesem małoletniego. Sąd weryfikuje więc, dlaczego rodzice chcą ten spadek odrzucić. Najczęściej chodzi oczywiście o takie sytuacje, kiedy rodzice wiedzą, że spadek w większości składa się z długów. Dopiero po uzyskaniu zgody sądu, rodzice mogą skutecznie złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego. Jeżeli zdecydują się złożyć oświadczenie przed notariuszem, będą musieli notariuszowi okazać odpis postanowienia sądu rodzinnego. Co istotne, samo uzyskanie sądowego zezwolenia nie powoduje odrzucenia spadku. Należy, dodatkowo, na podstawie tego postanowienia, złożyć stosowne oświadczenie.
Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Nie zawsze będzie to więc 6 miesięcy od dnia śmierci spadkodawcy. W przypadku dziedziczenia testamentowego, może to być 6 miesięcy nie tyle nawet od kiedy spadkobierca dowiedział się o śmierci spadkodawcy i o istnieniu testamentu, ale przed wszystkim od kiedy dowiedział się o jego treści (tj. o tym, że został powołany do spadku). Jeżeli jednak treść testamentu znał już wcześniej, przed śmiercią spadkodawcy, termin będzie biegł od dnia śmierci. W razie dziedziczenia ustawowego, początkiem biegu terminu dla osoby powołanej do dziedziczenia w pierwszej kolejności będzie zazwyczaj dzień, w którym ta osoba dowiedziała się o śmierci spadkodawcy. Jeśli chodzi o osoby powołane z ustawy do dziedziczenia w dalszej kolejności, sama informacja o śmierci spadkodawcy nie wystarczy. Taka osoba musi dowiedzieć się jeszcze, że zaszły okoliczności, uzasadniające jego dojście do dziedziczenia, np. że osoba uprawniona do spadkobrania w pierwszej kolejności odrzuciła spadek.
Dochowanie powyższego, 6-miesięcznego, terminu mogłoby być problematyczne w przypadku odrzucania spadku w imieniu osoby małoletniej. W takim wypadku konieczna jest bowiem uprzednia zgoda sądu opiekuńczego, a samo postępowanie sądowe w tym zakresie rzadko trwa krócej niż cała długość terminu. W związku z tym, w przypadku osoby małoletniej, dochowanie powyższego terminu mogłoby w wielu przypadkach okazać się niemożliwe. Dlatego też zdecydowana większość sądów przyjmuje jednak, że w takim wypadku termin zostanie zachowany, o ile przed jego upływem opiekun potencjalnego spadkobiercy wystąpił ze stosownym wnioskiem do sądu, nawet jeżeli samo oświadczenie o przyjęciu albo odrzuceniu spadku zostało odebrane już po upływie tego terminu.
Jeżeli spadkobierca nie złoży w terminie żadnego oświadczenia, nabędzie spadek z dobrodziejstwem inwentarza.
Zupełnie innym rodzajem czynności prawnej niż odrzucenie spadku, jest zrzeczenie się spadku. O ile odrzucenie spadku zawsze następuje po śmierci spadkodawcy, o tyle zrzeczenie się dziedziczenia to nic innego jak umowa pomiędzy przyszłym spadkodawcą a potencjalnym spadkobiercą o tym, że potencjalny spadkobierca rezygnuje z dziedziczenia. Jak zrzec się spadku? Umowa o zrzeczeniu się spadku zawsze musi mieć formę aktu notarialnego i, co do zasady, działa też w zakresie zstępnych zrzekającego się. Zstępni, aby nie dziedziczyć, nie muszą już więc składać żadnych dalszych oświadczeń.
Dopiero po ustaleniu kręgu spadkobierców, czy to w postępowaniu sądowym o stwierdzenie nabycia spadku, czy też poprzez sporządzenie notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia, spadkobiercy mogą wszcząć postępowanie o dział spadku.
