Jedynym sposobem na rozporządzenie swoim majątkiem za życia jest sporządzenie testamentu. Prawidłowe sporządzenie testamentu wymaga od spadkodawcy pewnej wiedzy i staranności. W skrajnych przypadkach, wadliwe sporządzenie testamentu może doprowadzić nawet do jego nieważności.  Wówczas, dziedziczenie testamentowe będzie musiało ustąpić miejsca dziedziczeniu ustawowemu. 

Istnieje kilka podstawowych zasad związanych ze sporządzaniem testamentu. Jeden testament może dotyczyć tylko jednego spadkodawcy. Niedopuszczalne jest, aby jeden testament dotyczył np. obojga małżonków. Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. Testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela. Musi to być oświadczenie woli samego spadkodawcy. Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:

  • w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
  • pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
  • pod wpływem groźby.

Szczególnie często pierwsza z wymienionych przesłanek jest wykorzystywana do podważania testamentów. Testamenty często sporządzane są przez osoby w podeszłym wieku. Osoby niezadowolone z treści testamentu często w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku kwestionują, aby stan zdrowia testatora pozwalał na w pełni świadome sporządzenie testamentu. W takim przypadku sąd przeprowadza dowód z opinii biegłych sądowych, którzy oceniają czy spadkodawca, sporządzając testament, działał świadomie, czy też nie. Konkluzja, że spadkodawca w dacie sporządzania testamentu nie był w pełni świadomy, wyklucza dziedziczenie na podstawie testamentu.

Istnieje kilka rodzajów testamentów. Podstawowymi rodzajami są testamenty: holograficzny (inaczej: własnoręczny), notarialny i allograficzny (urzędowy). Szczególnie popularne są dwa pierwsze z wymienionych. W ostatnim czasie testament notarialny bardzo zyskuje na popularności, co jest praktyką ze wszech miar pożądaną.

Oczywiście, spadkodawca może sporządzić testament własnoręcznie. Forma aktu notarialnego nie jest bezwzględnie wymagana do jego ważności (choć jest wskazana, o czym będzie mowa niżej). Ważne, aby cały testament był sporządzony pismem odręcznym oraz zawierał podpis i datę sporządzenia. Testament napisany pismem maszynowym (komputerowym) wyklucza dziedziczenie testamentowe (testament jest nieważny). Tak rygorystyczne podejście jest rodzajem zabezpieczenia przed fałszerstwem. Oczywiście, pismo odręczne podlega ocenie grafologicznej czy rzeczywiście pochodzi od spadkodawcy. Pisma maszynowego w ten sposób ocenić się nie da. 

Testament notarialny jest najpewniejszym sposobem testowania, choć czasami i taki testament osoby pominięte w testamencie mogą podważyć. Notariusz, jako osoba posiada niezbędną wiedzę i doświadczenie wie, w jaki sposób testament powinien być sformułowany tak, aby był ważny i żeby nie budził wątpliwości interpretacyjnych. To niezwykle istotne szczególnie w przypadku bardziej skomplikowanych testamentów, zawierających zapisy zwykłe lub windykacyjne, polecenia, podstawienia i inne testamentowe konstrukcje, które mają za zadanie w jak najpełniejszy sposób oddać wolę spadkodawcy. Testament notarialny jest również rejestrowany w Notarialnym Rejestrze Testamentów, co oznacza, że taki testament na pewno nie zaginie. U dowolnego notariusza potencjalni spadkobiercy mogą sprawdzić, czy spadkodawca zostawił po sobie testament, czy też nie. W przypadku testamentu własnoręcznego takiego rejestru nie ma, a po śmierci spadkodawcy osoby niepowołane mogą relatywnie łatwo testament zniszczyć lub ukryć (co jest oczywiście przestępstwem). W przypadku testamentu notarialnego takiego ryzyka nie ma.

Testament urzędowy polega na tym, że Spadkodawca, w obecności dwóch świadków oświadcza swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. W praktyce tego rodzaju testament występuje już niezmiernie rzadko.

Istnieją jeszcze testamenty szczególne: ustny, podróżny i wojskowy. Z tych trzech zdecydowanie najpopularniejszy jest testament ustny, który polega na tym, że jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Ten rodzaj testamentu jest jednak nader podatny na fałszerstwa i ingerencje osób trzecich. Od dawna toczy się dyskusja, czy w ogóle powinien być dopuszczalny. Ten rodzaj testamentu jest też najczęściej kwestionowany przez spadkobierców ustawowych. Ocenie sądu podlega to, czy istotnie w dacie jego wygłoszenia istniała obawa rychłej śmierci spadkodawcy, albo czy spadkodawca nie mógł dochować innej formy testamentu.

Stwierdzenie nabycia spadku z testamentu można przeprowadzić u notariusza pod warunkiem, że wszyscy spadkobiercy (w tym potencjalni spadkobiercy ustawowi) są zgodni co do tego, że nabycie spadku ma nastąpić na podstawie testamentu.  Oczywiście, wniosek o stwierdzenie nabycia spadku można również złożyć do sądu.  Nabycie spadku z testamentu u notariusza nie będzie możliwe, jeżeli podstawą nabycia spadku jest testament ustny lub jeżeli potencjalni spadkobiercy pozostają w sporze. Wtedy jedynym wyjściem jest postępowanie sądowe. Z całą pewnością, nabycie spadku z testamentu u notariusza będzie procedurą dużo szybszą, niż postępowanie sądowe.

Również przyjęcie spadku z testamentu można przeprowadzić u notariusza lub przed sądem – poprzez złożenie stosownego oświadczenia. Spadkobierca ma pół roku na złożenie stosownego oświadczenia od kiedy dowiedział się o tytule swego powołania do spadku (najczęściej od śmierci spadkodawcy albo od ujawnienia się testamentu). Jeżeli w tym terminie nie złoży żadnego oświadczenia, będzie to oznaczało przyjęcie spadku z testamentu z dobrodziejstwem inwentarza. Czym jest owo dobrodziejstwo inwentarza, można przeczytać w innych naszych wpisach. Trzeba również pamiętać, że dziedziczenie na podstawie testamentu często oznacza powstanie roszczenia o zapłatę zachowku wobec spadkobierców, którzy dziedziczyliby spadek z ustawy. To jednak również temat na inny wpis.