Obliczenie wartości zachowku jest kluczowym elementem przy dochodzeniu roszczeń z tego tytułu. Wartość ta zależy od kilku czynników, takich jak wartość całego spadku i kwoty darowizn dokonanych przez spadkodawcę za jego życia. W tym artykule przedstawię krok po kroku, jak prawidłowo obliczyć wysokość zachowku. Zaznaczyć należy, że w artykule pomijam kwestię fundacji rodzinnych, które mają wpływ na obliczenia dotyczące zachowku, ale wciąż występują w obrocie relatywnie rzadko i dlatego postanowiłem uniknąć dodatkowego komplikowania tej i tak już złożonej kwestii. Jeśli konkretny przypadek dotyczy fundacji rodzinnych, zapraszam do indywidualnej konsultacji.
Ile wynosi zachowek?
Odpowiedź na to pytanie zawarte jest w art. 991 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym kwota zachowku stanowi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby spadkobiercy przy dziedziczeniu ustawowym, a jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jest małoletni, to zachowek wynosi 2/3 wartości tego udziału. Brzmi banalnie prosto, ale prawidłowe obliczenie kwoty należnego zachowku jest dużo bardziej skomplikowane, niż proste wskazanie, że wynosi on połowę lub 2/3 wartości udziału spadkowego.
Jak obliczyć zachowek?
Z samej powyższej definicji wynika, że aby obliczyć zachowek, należy obliczyć wartość udziału spadkowego, który przypadałby spadkobiercy przy dziedziczeniu ustawowym. A więc zaczynamy od określenia tegoż właśnie udziału spadkowego. Weryfikujemy więc, w jakiej części spadek nabyłby przy dziedziczeniu ustawowym uprawniony do zachowku. Dla utrudnienia, nie zawsze będzie to wartość, która znalazłaby się w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku albo akcie poświadczenia dziedziczenia, ponieważ przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Przykładowo, jeśli w sprawie nie wystąpią żadne utrudnienia, to gdyby spadkodawca pozostawił małżonka i dwoje zstępnych, każda z tych osób nabyłaby spadek na mocy ustawy w części po 1/3. Udział ten należy pomnożyć przez ½ lub 2/3 (w zależności od tego, czy osoba uprawniona do zachowku jest małoletnia lub trwale niezdolna do pracy).
Następnie, ten udział spadkowy trzeba wycenić. Nie nastręcza to trudności, jeżeli w skład spadku wchodziły tylko pieniądze, co jest sytuacją niezwykle rzadką. Trudniej jest, kiedy spadek obejmował nieruchomości, auta czy prawa majątkowe. W praktyce, w postępowaniu sądowym, skład spadku ustala Sąd, a poszczególne składniki wycenia biegły sądowy. Od otrzymanej wartości odejmujemy długi spadkowe, w tym zobowiązania spadkodawcy. W ten sposób otrzymujemy wartość czystą spadku (aktywa pomniejszone o pasywa).
Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast do wartości czystej spadku dolicza darowizny (nie wszystkie) oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. W ten sposób otrzymujemy tzw. substrat zachowku (wartość czysta spadku powiększona o darowizny i zapisy windykacyjne). O tym, czym są polecenia a także zapisy zwykłe i czym różnią się od zapisów windykacyjnych, mowa jest w innych artykułach dostępnych na naszej stronie.
Obliczając zachowek nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Podsumowanie
Kwota zachowku stanowi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby spadkobiercy przy dziedziczeniu ustawowym, a jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jest małoletni, to zachowek wynosi 2/3 wartości tego udziału. Obliczenia te można podzielić na etapy:
- obliczamy udział spadkowy wyrażony w ułamku;
- mnożymy go przez ½ lub 2/3 (w zależności od tego czy uprawniony do zachowku jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy);
- ustalamy wartość czystą spadku (aktywa pomniejszone o pasywa);
- obliczamy substrat zachowku (do wartości czystej spadku doliczamy niektóre darowizny i zapisy windykacyjne);
- substrat zachowku mnożymy razy wartość udziału spadkowego obliczonego z zgodnie z pkt. 2 powyżej.
Prawidłowe obliczenia wartości zachowku jest niezwykle skomplikowane, a powyższe instrukcje zawierają pewne uproszczenia. Dodatkowe trudności wynikają z modyfikacji przy obliczaniu udziału spadkowego, konieczności prawidłowego ustalenia składu spadku i jego odpowiedniej wyceny oraz ustalenia wartości długów spadkowych, a nadto weryfikacji tego, które darowizny i zapisy windykacyjne podlegają zaliczeniu, a które nie. Dlatego, przygotowując się do postępowania o zachowek, zdecydowanie najbezpieczniej oddać te obliczenia w ręce doświadczonego adwokata.
