Truizmem jest stwierdzenie, że spadkodawca może pozostawić po sobie testament. W treści tego testamentu spadkodawca może powołać do spadku w zasadzie dowolną osobę. I choć oczywiście swoboda testowania nie jest nieograniczona (ze względu choćby na instytucję zachowku), nie zawsze treść testamentu pozostaje sprawiedliwa i odpowiada oczekiwaniom i zasługom osób, które dziedziczyłyby, gdyby tego testamentu nie było. Trzeba jednak wiedzieć, że nie każdy testament będzie wywoływał skutki prawne i w niektórych sytuacjach można ten dokument skutecznie zakwestionować. W mojej ocenie można wyróżnić dwa podstawowe źródła nieważności testamentów. Jedna, to uchybienia formalne. Druga, to przyczyny leżące w osobie spadkodawcy i okolicznościach sporządzenia testamentu.
Uchybienia formalne
Spadkodawca ma dużo swobody zarówno w kwestii wyboru formy testamentu, jak i w formułowaniu jego postanowień. Testament jednak, by był ważny, musi jednak spełniać podstawowe wymogi formalne. Oczywiście, z uwagi na uchybienia formalne, znacznie częściej można podważyć testamenty własnoręczne, niż notarialne, ale wciąż testamenty własnoręczne stanowią bardzo dużą część wszystkich testamentów.
Przede wszystkim więc w prawie polskim nie istnieją testamenty wspólne (nawet małżonków). Każdy spadkodawca musi pozostawić swój własny testament.
Testament późniejszy odwołuje wcześniejszy (w całości lub w części) – zatem warto zweryfikować, czy spadkodawca nie pozostawił większej liczby testamentów.
Cały testament musi być bezwzględnie napisany pismem odręcznym oraz podpisany. Testament napisany maszynopisem jest nieważny, nawet jeśli został prawidłowo podpisany. To oczywiście zabezpieczenie przed próbami fałszerstw. Chodzi o umożliwienie zweryfikowania tego, czy pismo, którym napisany został testament, pochodzi od spadkodawcy. W praktyce opinie grafologiczne w tego typu sprawach nie są rzadkością.
Testament powinien również zostać opatrzony datą, ale jej brak nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.
Nie istnieje żadna legalna definicja podpisu. Na tym punkcie powstaje wiele wątpliwości. Nierzadko testamenty nie zawierają czytelnego podpisu z imienia i nazwiska, lecz samo nazwisko, samo imię, parafę czy tytuł, np. „wuj”, „ciocia”, „mama”. Każdą taką sytuację należy interpretować indywidualnie, a w orzecznictwie Sądu wyrażają rozmaite zapatrywania na kwestię prawidłowości takiego podpisu.
Przyczyny leżące w osobie spadkodawcy i okolicznościach sporządzenia testamentu
Ważny testament może sporządzić tylko osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych. Osoba ubezwłasnowolniona (w całości czy części) lub osoba małoletnia (wyjąwszy kobietę, która ma ukończone 16 lat i wyszła za mąż), nie może sporządzić ważnego testamentu.
Wreszcie, testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
- w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
- pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
- pod wpływem groźby.
W praktyce najczęściej to pierwsza z wymienionych przesłanek stanowi podstawę skutecznego podważenia testamentu. Ostatnią wolę chcą wyrazić przede wszystkim (choć nie tylko) osoby w podeszłym wieku, nierzadko schorowane. Niektóre schorzenia (np. choroba Alzheimera) bardzo mocno wpływają na zdolność postrzegania oraz świadomość testatora. Testamenty sporządzone w warunkach chorobowego ograniczenia tej świadomości, są nieważne.
Jak podważyć testament?
Ważność testamentu bada Sąd w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku. To w tym postępowaniu osoby, które uważają, że testament jest nieważny, powinny wyrazić swoje zastrzeżenia oraz zgłosić odpowiednie wnioski (w tym dowodowe). W kwestii oceny świadomości testatora w dacie sporządzania testamentu, wypowiadają się biegli lekarze, którzy wydają opinię na podstawie całej dokumentacji medycznej spadkodawcy, zgromadzonej w aktach sprawy.
Nie każdy testament wywołuje skutki prawne. Testament dotknięty uchybieniami formalnymi albo sporządzony: (i) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, (ii) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści oraz (iii) pod wpływem groźby – jest nieważny. O ważności testamentu orzeka Sąd w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku. Jeżeli określona osoba uważa, że testament jest nieważny, powinien w tej sprawie podnieść konkretne zarzuty i złożyć stosowne wnioski.
