Prawo spadkowe jest odrębną gałęzią prawa cywilnego regulująca to, co dzieje się z prawami i obowiązkami spadkodawcy po jego śmierci. Regulacji prawa spadkowego szukamy przede wszystkim w Kodeksie Cywilnym. Trudno w tak krótkim artykule podsumować wszystko to, co prawie w spadkowym jest istotne. Ta gałąź prawa bywa niekiedy wyjątkowo skomplikowana i niewielki detal może mieć kluczowe znaczenie dla całej sprawy. Dobry adwokat od spraw spadkowych z pewnością okaże się bardzo pomocy w rozwiązaniu konkretnego problemu spadkowego.
Prawo spadkowe ma ogromne znaczenie w polskim systemie prawnym. Regułą jest bowiem, że po śmierci danej osoby jej prawa i obowiązki nie wygasają, lecz przechodzą na jego następców prawnych, czyli spadkobierców. Są oczywiście od tej zasady wyjątki. Spadkobiercy zaś, najczęściej, żywo zainteresowani są przejęciem majątku zmarłego, choć o jego zobowiązaniach woleliby zapomnieć.
W pierwszej kolejności zaznaczyć należy, że o spadku może być mowa dopiero w dacie śmierci spadkodawcy. Spadkodawca może już za życia zdecydować co stanie się ze spadkiem po nim, ale nie musi tego czynić. Rozporządzenie swoim majątkiem na wypadek śmierci możliwe jest wyłącznie przez pozostawienie po sobie testamentu. Jeden testament może zawierać rozporządzenia tylko jednego spadkodawcy. Nie jest więc możliwy łączny testament dwojga osób. Najczęściej spotykane są testamenty własnoręczne i notarialne. Sporządzając testament własnoręczny, spadkodawca powinien napisać go w całości pismem ręcznym, podpisać go i opatrzyć datą. Nieważny będzie więc testament napisany na komputerze, a tylko podpisany własnoręcznie. Ma to służyć ustaleniu, czy pismo, którym zapisano testament, rzeczywiście pochodzi od spadkodawcy. W przypadku pisma maszynowego takie ustalenie byłoby niemożliwe. Testament może być również spisany przez notariusza. Wtedy to notariusz dba o wszystkie jego wymogi tak, aby testament z pewnością był skuteczny. Notariusz rejestruje też testament w odpowiednim rejestrze tak, aby nie zaginął. Jest to najbezpieczniejsza forma spisywania testamentu. Istnieje jeszcze tzw. testament allograficzny, który polega na tym, że spadkodawca, w obecności dwóch świadków może oświadczyć swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Są jeszcze formy szczególne testamentów: wojskowy, podróżny i ustny. Ten ostatni polega na tym, że jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Nie ustaje dyskusja nad tym, czy testament ustny nie powinien być wykluczony, ponieważ jest on wyjątkowo bardzo narażony na fałszerstwa i manipulacje. Póki co jednak dopuszczalne jest testowanie również w ten sposób – oczywiście przy zachowaniu przesłanek opisanych wyżej.
Jednak, wbrew pozorom, spadkodawca nie zawsze może rozporządzić całym swoim majątkiem według własnej woli. Przepisy zawierają w tym zakresie daleko idące ograniczenie, które ma zabezpieczyć interesy najbliższej rodziny spadkodawcy przed przekazaniem całego majątku osobie spoza jej kręgu. To tak zwany zachowek, który polega na tym, że zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, co do zasady, przysługuje połowa wartości udziału spadkowego, który otrzymaliby gdyby testamentu nie było. Niezwykle często osoba, która została do spadku powołana w testamencie, musi najbliższej rodzinie zmarłego wypłacić zachowek, lecz na omówienie szczegółowych zasad obliczenia jego wysokości nie ma tutaj miejsca. Z pewnością, dobry adwokat od spraw spadkowych będzie dysponował stosowną wiedzą, aby wartość należnego zachowku prawidłowo obliczyć.
Oczywiście, testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: (i) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli – na przykład w razie choroby psychicznej spadkodawcy lub jego zaburzeń wpływających na jasne rozumowanie; (ii) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści; (iii) pod wpływem groźby.
Jeżeli jednak spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu, o porządku dziedziczenia decydują przepisy Kodeksu cywilnego. Prawo spadkowe dziedziczenie i jego porządek określa bardzo szczegółowo. W pierwszej więc kolejności do spadku powołani są małżonek i dzieci, przy czym małżonek nigdy w takiej konfiguracji nie może dziedziczyć w części mniejszej niż 1/3. Jeżeli więc spadkodawca miał żonę i jedno dziecko, te osoby nabędą spadek w części po ½, ale gdyby dzieci była piątka, to małżonek otrzymałby ¼ a dzieci po 3/20. Jeżeli spadkodawca nie miał dzieci, dziedziczy małżonek w zbiegu z rodzicami. Jeżeli zaś spadkodawca nie miał również małżonka, dziedziczą jego rodzice. Jeśli jedno z rodziców nie żyje, spadek który przypadałaby temu rodzicowi, przypadnie rodzeństwu spadkodawcy. Dalej do spadku powołani są jeszcze dziadkowie spadkodawcy i dzieci jego małżonka. Na końcu, jeśli nie ma innych spadkobierców, spadek nabywa gmina.
Oczywiście, samo powołanie do spadkobrania w testamencie czy też z mocy ustawy nie świadczy jeszcze o tym, że powołana osoba musi koniecznie ten spadek nabyć. Może być przecież tak, i często tak się zdarza, że osoba, która jest powołana do spadkobrania, wcale nie chce tego spadku przyjąć. Rzecz jasna, najczęstszą przyczyną takiego stanu rzeczy są długi spadkowe, które, wraz ze spadkiem, przyjąłby na siebie spadkobierca.
Otóż, spadkobierca może złożyć oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku. Oświadczenie takie może zostać złożone przed notariuszem lub przed sądem, koniecznie w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Jeżeli w powyższym terminie oświadczenie nie zostanie złożone, będzie to równoznaczne z tzw. przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Spadek można bowiem przyjąć wprost, odpowiadając za wszystkie długi spadkowe bez żadnego ograniczenia, lub właśnie z dobrodziejstwem inwentarza. W takim przypadku spadkobierca odpowiada za długi spadkowe tylko do określonego w spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Granicę odpowiedzialności spadkobierców stanowi w takim wypadku wysokość aktywów spadkowych. Co jednak bardzo ważne, spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe całym swoim majątkiem, a nie tylko majątkiem nabytym w spadku.
Postępowanie spadkowe zawsze jest dwuetapowe. W pierwszej kolejności należy ustalić, kto i w jakiej części dziedziczy. Można to uczynić na dwa sposoby: w drodze sądowego postępowania o stwierdzenie nabycia spadku lub poprzez sporządzenie przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia. W tych postępowaniach ani sąd, ani notariusz w żadnym razie nie decydują o tym, komu przypadną poszczególne składniki majątku spadkowego. To jest możliwe dopiero w kolejnym etapie postępowania spadkowego, czyli w postępowaniu prowadzącym do dokonania działu spadku. Spadkobiercy, jeśli są zgodni, mogą dokonać działu spadku bez angażowania sądu, w drodze umowy. Jeżeli w skład spadku wchodzi nieruchomość, taka umowa działowa musi być sporządzona w formie aktu notarialnego. Jeżeli spadkobiercy nie potrafią się porozumieć, każdy z nich może złożyć do sądu wniosek o dział spadku. Wtedy to sąd decyduje o tym, jak pomiędzy spadkobierców podzielić spadek.
Każdy ze spadkobierców powinien otrzymać udział spadkowy o wartości odpowiadającej części, w której dziedziczy. Istnieją trzy sposoby dokonania działu spadku. Pierwszym, podstawowym sposobem dokonania działu spadku, jest jego podział fizyczny. Czasem jednak dokonanie takiego podziału nie jest możliwe, na przykład w sytuacji, gdy w skład spadku wchodzi jedno niewielkie mieszkanie, a spadkobierców jest trzech. W takim wypadku sąd może to mieszkanie przyznać na własność jednemu ze spadkobierców, z obowiązkiem poczynienia odpowiednich spłat w pieniądzu na rzecz pozostałych spadkobierców. Jeżeli jednak na poczynienie tych spłat nie będzie stać żadnego ze spadkobierców, wtedy sąd może orzec o dokonaniu sprzedaży mieszkania i podzieleniu środków uzyskanych ze sprzedaży pomiędzy spadkobierców. O tym, w jakiś sposób zostanie dokonany dział spadku, zawsze decyduje sąd, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy i interesy wszystkich stron. Często, bowiem, interesy spadkobierców są ze sobą sprzeczne.
Oczywiście, powyższe opracowanie zahacza tylko o pewien wycinek zagadnień, z którymi mierzy się prawo spadkowe. Próba kompleksowego opisania wszystkich aspektów związanych z prawem spadkowym musiałaby liczyć sobie setki, jeśli nie tysiące stron. Każdy przypadek jest inny i każdy należy oceniać indywidualnie. Sprawy spadkowe, czyli nie tylko postępowania o stwierdzenie nabycia spadku czy o dział spadku, ale również sprawy o zachowek, potrafią być bardzo skomplikowane i długotrwałe. Szczególnie dotyczy to sytuacji, w których spadkobiercy są sobą silnie skonfliktowani a ich interesy są bardzo rozbieżne. Dodatkowo, sprawy te często naznaczone są dużym ładunkiem emocjonalnym, wynikającym z faktu, że po przeciwnych stronach barykady stoją osoby blisko ze sobą spokrewnione. Warto w takich sytuacjach skorzystać z pomocy fachowego pełnomocnika. Dobry adwokat od spraw spadkowych i jego nieocenione doświadczenie zawsze pomoże znaleźć najlepsze rozwiązanie.
