Każdy spadek można podzielić zarówno na drodze postępowania sądowego, jak i w umowie zawartej przez wszystkich spadkobierców. Są to dwa zupełnie równorzędne sposoby dokonania działu spadku. Najczęściej, sądowy dział spadku będzie odbywał się w przypadku sporu spadkobierców, lecz nie zawsze tak jest. W niektórych wypadkach dział spadku dokonany przez sąd może być mniej kosztowny niż zawarcie przez spadkobierców stosownej umowy.
Nie można nikogo zmusić do zawarcia umowy o dział spadku. W razie sporu spadkobierców postępowanie sądowe jest zatem jedynym wyjściem, a wniosek o dział spadku może złożyć do sądu każdy ze spadkobierców, niezależnie od woli pozostałych.
Sądowy dział spadku powinien obejmować cały spadek, tj. wszystkie jego elementy. Jedynie z ważnych powodów może być on ograniczony do części spadku. Umowny dział spadku może objąć cały spadek lub być ograniczony do części spadku. O częściowym dziale spadku i sytuacjach, w których bywa on bardzo przydatny, będzie mowa w kolejnym wpisie.
Sądowe postępowania o dział spadku są postępowaniami niezwykle skomplikowanymi i trwającymi często wiele lat. Sąd musi bowiem, w pierwszej kolejności, ustalić skład spadku, następnie określić wartość poszczególnych składników, a w końcu wybrać sposób dokonania działu biorąc pod uwagę interesy wszystkich stron, które bardzo często są ze sobą sprzeczne. Wartość poszczególnych składników wchodzących w skład spadku szacuje najczęściej biegły sądowy.
Umowa o dział spadku nie wymaga żadnej szczególnej formy, chyba że w skład spadku wchodzi nieruchomość. W takim wypadku umowa powinna przybrać formę aktu notarialnego.
Umowny i sądowy dział spadku różnią się też oczywiście kosztami. Jeżeli w skład spadku nie wchodzi nieruchomość, a spadkobiercy są zgodni co do treści umowy o dział spadku, nie powstaną ani koszty sądowe, ani notarialne. Zawarcie umowy o dział spadku jest jednak czynnością niezwykle doniosłą, a często i skomplikowaną, dlatego, nawet w przypadku zgody spadkobierców, warto skorzystać z pomocy doświadczonego adwokata lub radcy prawnego, który w prawidłowy sposób przygotuje stosowną umowę. Jeżeli umowa o dział spadku jest sporządzona w formie aktu notarialnego, notariusz pobiera taksę notarialną, zależną od wartości dzielonego spadku.
Wniosek do sądu o dział spadku podlega opłacie sądowej w kwocie 500,00 zł, lecz jest to dopiero początek kosztów postępowania. Do tej kwoty należy doliczyć wynagrodzenia biegłych sądowych, którzy szacują wartość poszczególnych składników, a także opłaty za czynności pełnomocników stron. Jeżeli wniosek zawiera zgodny projekt działu spadku, opłata sądowa wynosi 300,00 zł. Opłata ta jest stała i nie zależy od wartości spadku. Jeżeli zatem spadek jest wartościowy, w jego skład wchodzą nieruchomości, a spadkobiercy są zgodni, może okazać się, że mimo wszystko koszty postępowania sądowego będą niższe niż taksa notarialna naliczona przez notariusza za sporządzenie umowy. W przypadku zgodnego wniosku stron o dział spadku sąd bowiem, w ogromnej większości przypadków, nie będzie już prowadził żadnego postępowania dowodowego.
